Fasyoskapulohumeral Musküler Distrofi (FSHD): Klinik Görünüm, Yönetim ve Optik Genom Haritalama Temelli Tanı Yaklaşımı

Kas hastalıkları spektrumunda yer alan kalıtsal distrofi tipleri, kas dokusunun ilerleyici zayıflaması ve kaybı ile seyreden ciddi klinik tablolar ortaya koyar. Bu grup içerisinde yer alan Fasyoskapulohumeral Musküler Distrofi (FSHD), karakteristik kas tutulum deseni, genetik nedenleri ve tanısal zorlukları ile öne çıkan nadir ancak önemli bir hastalıktır. Bu yazıda FSHD hastalığı klinik yönleriyle ayrıntılı biçimde ele alınmakta ve çağdaş tanı teknolojilerinden biri olan optik genom haritalama (OGM) yöntemiyle kurduğu güçlü ilişki değerlendirilmektedir.

FSHD Nedir?

FSHD, yüz, omuz ve üst kol kaslarının simetrik veya asimetrik şekilde zayıflamasıyla karakterize edilen, otozomal dominant kalıtımlı bir nöromüsküler hastalıktır. Zamanla alt ekstremite, abdominal ve gövde kaslarını da etkileyebilir. Erken evrede yüz mimiklerinin silinmesi, omuzların düşük görünmesi, skapular kanatlanma (skapulanın dışa belirgin çıkması) ve üst kolda kas atrofisi gibi bulgular tipiktir. Progresyon bireyden bireye değişkenlik gösterse de, bazı hastalarda yürüme kaybı, skolyoz ve solunum kası tutulumu görülebilir.

Kimlerde Görülür? Genetik Temel ve Kalıtım

FSHD, her iki cinsiyette de görülmekle birlikte penetransı değişkendir. Vakaların çoğu aile öyküsü taşır; ancak %10-30 civarında de novo mutasyonlarla oluşabilir. Otozomal dominant geçiş gösterdiğinden, hastalığı taşıyan bir ebeveynin her çocuğuna hastalığı aktarma riski %50'dir.

Hastalığın genetik temeli, FSHD1 ve FSHD2 olarak ikiye ayrılır:

FSHD1: 4. kromozomun 4q35 bölgesindeki D4Z4 tekrar dizilerinde meydana gelen patolojik kısalmalarla ilişkilidir. Normalde 11–100 tekrar içeren bu bölge, FSHD1 hastalarında 1–10 tekrar içerir. Bu tekrar kaybı, normalde susturulmuş olan DUX4 geninin ektopik şekilde aktifleşmesine neden olur.
FSHD2: Normal D4Z4 tekrar sayısına sahip bireylerde, SMCHD1 gibi epigenetik regülatörlerdeki bozukluklar nedeniyle DUX4 gen ekspresyonunun artması sonucu oluşur.

Her iki durumda da DUX4 proteininin iskelet kası hücrelerinde toksik etkileri mevcuttur.

Klinik Bulgular ve Tanı Süreci

FSHD genellikle 10–30 yaş aralığında klinik belirti vermeye başlar. Erken bulgular şunlardır:

Yüzde zayıf mimikler, gülümsemede zorluk
Skapular stabilite kaybı ve skapula çıkıntısı
Kol kaldırmada güçlük (omuz abduksiyon kısıtlılığı)
Trunkal (gövde) ve abdominal kas zayıflığı
Aşırı yorulma ve yürümede zorlanma
Bazı bireylerde işitme kaybı ve retinal damar anomalileri

Ayırıcı tanı açısından limb-girdle distrofi, miyotonik distrofi ve konjenital miyopatilerle karışabileceğinden doğru tanı kritik önemdedir.

FSHD Tanısı Nasıl Konur?

FSHD tanısı klinik bulgulara dayanarak şüphelenilir ancak genetik testler tanının kesinleşmesinde zorunludur. Geleneksel tanı yöntemleri şunlardır:

Southern blot analizi: D4Z4 tekrarlarının uzunluğunu ölçmede kullanılan klasik ancak zahmetli bir yöntemdir.
PCR tabanlı testler: Bazı durumlarda yetersiz kalır çünkü D4Z4 tekrarları çok uzun ve GC açısından zengindir.
Array CGH ve kısa okuma sekanslama: Bu teknikler D4Z4 bölgesinin yapısal analizinde yetersizdir.

Bu yöntemlerin sınırlılıkları, daha ileri bir teknolojik yaklaşıma olan ihtiyacı ortaya koymuştur: Optik Genom Haritalama (OGM).

Optik Genom Haritalama (OGM) ile Tanı Yaklaşımı

OGM, ultra uzun DNA moleküllerinin floresan ile işaretlenip nano-kanallarda hizalanması ve görüntülenmesi prensibine dayanır. Bu sayede tekrar bölgelerinin fiziksel uzunluğu doğrudan ölçülebilir. FSHD tanısında optik genom haritalamanın katkıları:

D4Z4 tekrar sayısının doğrudan ve doğru ölçümü: OGM, Southern blot’tan daha hızlı ve kesin veri sağlar.
4qA/4qB haplotip ayrımı: Sadece DUX4 ifadesine izin veren 4qA haplotipinin tespiti mümkündür.
Yapısal varyantların saptanması: Diğer kromozomal anormallikler de tespit edilebilir.
Epigenetik katkılı FSHD2 durumlarında destekleyici bilgi: OGM yapısal değişiklikleri ortaya koyarken, gerektiğinde ek epigenetik analizlerle tanı netleştirilir.

Bu yöntem, hem klasik tanı yöntemlerinden daha az invazivdir hem de laboratuvar standardizasyonuna uygundur. Bu sayede tanıda zaman kaybı azalır, yanlış negatiflik oranı düşer.

Tedavi ve Yönetim

Ne yazık ki FSHD'nin henüz kür sağlayan bir tedavisi yoktur. Ancak semptomatik ve destekleyici yaklaşımlar hastaların yaşam kalitesini önemli ölçüde artırır:

Fizyoterapi ve ortopedik destekler: Kas gücünü korumaya ve postürü düzeltmeye yardımcı olur.
Solunum desteği: İleri evrede solunum kası tutulumu olan hastalarda gereklidir.
Görme ve işitme değerlendirmeleri: FSHD’ye eşlik eden bazı sistemik bulgular açısından düzenli takip önerilir.
Genetik danışmanlık: Hem bireyin hastalık yönetimi hem de aile planlaması açısından önemlidir.

Sonuç

FSHD, fenotipik değişkenliği ve genetik kompleksitesi nedeniyle tanısı zor bir kas hastalığıdır. Erken ve doğru tanı, hastalık yönetimi ve prognoz açısından kritik öneme sahiptir. Bu noktada, optik genom haritalama teknolojisi, özellikle D4Z4 tekrar analizi ve 4qA haplotip belirlenmesinde yüksek doğruluk sağlayarak klasik yöntemlerin ötesine geçmektedir. Bu yeni nesil tanı yaklaşımı sayesinde hem FSHD’nin alt tipleri ayırt edilebilmekte hem de benzer kas hastalıkları ile karıştırılma riski azaltılmaktadır.

Merkezimizde Optik Genom Haritalama yöntemi ile tanı konulmaktadır.